Bułgarska czałga - od mafii do Orientu

Czałga jest jednym z najpopularniejszych gatunków muzycznych o bułgarskim pochodzeniu na Bałkanach. Swoją popularność zyskała w latach dziewięćdziesiątych, chociaż – co ciekawe – taniec do tej muzyki, nazywający się kjuczek, sięgający tradycją Imperium Osmańskiego, popularny jest w dzisiejszej Turcji.

Samo słowo czałga pochodzi od tureckiego çalgı (instrument). Warto na wstępie podkreślić, iż gatunek ten obejmuje sporą część bułgarskiej sceny, co wpływa na ogromne zróżnicowanie tej muzyki. Znajdziemy więc w jej obrębie dość proste piosenki o, znanym nam, zachodnim i elektronicznym brzmieniu oraz melodramatycznej tematyce, jak i zupełnie inne utwory – zdecydowanie ciekawsze, bo orientalne, których odpowiedników nie znajdziemy na zachodniej scenie muzycznej. Stosunek większości Bułgarów do czałgi jest raczej negatywny. Wynikać to może z bardzo złych doświadczeń związanych z transformacją z lat dziewięćdziesiątych, kiedy to gatunek pop-folk powstawał. Wcześniej, podobnie jak w Polsce, bułgarska kultura była ujednolicona, nie funkcjonował również podział na kulturę masową i wysoką. Jak pisze Sylwia Siedlecka, czałga jest jedną z warstw czasu transformacji. Podczas tego okresu powstawały piosenki, które jawnie wychwalały mafię, dlatego stosunek słuchaczy do czałgi stał się negatywny. Trzeba jednak zaznaczyć, że nurt „mafijny” bardzo szybko i bezpowrotnie zniknął z bułgarskiej sceny muzycznej. Najnowsze piosenki są raczej wesołe, orientalne, charakteryzujące się, typowym dla tej stylistyki, wykorzystaniem instrumentów, takich jak klarnet, darbuka, czy turecka mandolina (кюмбюз). Czałga jako gatunek muzyki popularnej, biorąc pod uwagę historię i proces jej kształtowania, porównywalna jest do polskiego disco polo, jednak zestawienie to, z uwagi na duże różnice w samej muzyce, jest dość ryzykowne. Wobec tego owo podobieństwo możemy ukazać jedynie na podstawie łączącego oba gatunki procesu transformacji gospodarczej i zmiany paradygmatu kulturowego, choć warto podkreślić, że w ujęciu muzycznym są one zupełnie inne. 

Bułgarska czałga jest spokrewniona z innymi bałkańskimi gatunkami, takimi jak serbski turbo-folk, rumuńskie manele, greckie skyladiko, albańska talava czy turecki pop-folk. Ze względu na podobieństwo używanych instrumentów oraz dużą ilość duetów bułgarsko-tureckich – w których bardzo często zdarza się, że piosenki śpiewane są w dwóch albo nawet trzech językach – czałdze, moim zdaniem, najbliżej jest to tureckiego pop-folku. Jednym z języków wykorzystywanych na scenie jest bułgarskie romani (język bułgarskich Romów). Społeczność romska ma duży wpływ na kształtowanie tego gatunku. Najpopularniejszym piosenkarzem bułgarskim romskiego pochodzenia jest Azis, którego piosenki znane są nie tylko na całych Bałkanach, lecz także na Bliskim Wschodzie. Azis cieszy się popularnością również w Rosji. Utwór Хоп w sposób prześmiewczy traktuje negatywne nastawienie niektórych Rosjan do mniejszości seksualnych. Wielki skandal wywołała w Rosji także piosenka Mразиш (Nienawidzisz), która stała się tematem programu Золотая коллекция, emitowanego przez jedną z rosyjskich stacji. 

Najbardziej znanym utworem Azisa jest Sen Trope. Piosenkę tę możemy usłyszeć praktycznie w każdym zakątku świata. Tekst, choć dosyć prosty, w tłumaczeniu traci swoją orientalność i rytmiczność. Bardzo podobnie jest w przypadku innych piosenek z tego gatunku. Mira, wybitna przedstawicielka pop-folku, która na bułgarskiej scenie muzycznej jest od ponad dwudziestu lat, śpiewa bardzo często w dwóch lub w trzech językach. W takich utworach o profesjonalny przekład bardzo trudno, ponieważ, o ile jeszcze z bułgarską i turecką częścią tłumacz byłby sobie w stanie poradzić, o tyle tekst w języku romani nastręczyłby trudności. Doskonale obrazuje to piosenka Лале, Лале, wykonywana przez Mirę i Orkestar Favorit, w której znajdziemy elementy języka romani. Wyraz мато – zupełnie niefunkcjonujący zarówno w języku bułgarskim, jak i tureckim – występuje jedynie w bułgarskiej odmianie romani i oznacza osobę pod wpływem alkoholu. Z kolei piosenka Tu Sinyan Mo Zlato, śpiewana przez Sofi Marinową oraz Erika, dwóch wybitnych przedstawicieli tego gatunku, jest w całości w romani, nie znajdziemy jednak profesjonalnego jej przekładu. Wynikać to może przede wszystkim ze specyfiki języka romskiego oraz trudności w zapisie niektórych słów. 

W ostatnich latach możemy zauważyć tendencję orientalną w bułgarskiej czałdze, która przeplata się z kiczowatymi piosenkami o bardzo prostych brzmieniach. Nie dotyczy to jednak całego gatunku, gdyż jest on zbyt obszerny. Z pewnością więc możemy dokonać podziału na pop-folk, klasyczny w swojej istocie brzmieniowej, który zmierza w kierunku orientu oraz czałgę, starającą się wzorować na zachodniej muzyce popularnej, zarówno pod względem teledysków, jak i rytmów. Warto przy tej okazji wspomnieć o dwóch kanałach muzycznych, które puszczają ten rodzaj muzyki. Są to Fen tv i Planeta Official. Każdy z tych kanałów zawiera również opcję klasycznej muzyki ludowej. Co ciekawe oba kanały w pewnym sensie się uzupełniają. Otóż na Fen tv znajdziemy bardziej orientalne парчета (piosenki, kawałki muzyczne), z kolei na kanale Planeta – te wzorujące się na zachodnich rytmach.

Największym fenomenem czałgi jest jej popularność. W długim i trudnym dla Bułgarów procesie przemian stała się najpopularniejszym gatunkiem w kraju, łączącym wiele elementów kulturowych. Jak pisze bułgarska etnolożka Radost Iwanowa, pop-folk jest kulturowym wyborem Wschodu. Badaczka posługuje się terminem „samoorientalizacja” nie tylko w stosunku do bułgarskiej czałgi, lecz także pokrewnych jej bałkańskich gatunków. Owa odmiana orientalizacji wynika z chęci wykreowania własnego gatunku muzycznego, który będzie łączył ze sobą elementy wielu kultur i właśnie takim gatunkiem jest czałga. 

Korekta: Angelika Kosieradzka

Bibliografia:

Siedlecka Sylwia, Laboratorium tożsamości. Bułgarski nurt muzyczny, czałga w okresie transformacji [w:] Zmiana ram. Instytucje po 1989 roku w Europie Środkowej i na Bałkanach, red. M. Bogusławska, A. Kobylińska, S. Siedlecka, Warszawa 2019.

Siedlecka Sylwia, Złote piachy, Wołowiec 2019. 

Лилов Емилиян, Чалгизирането на България, www.dw.com/bg/чалгизирането-на-българия/a-15890682, data dostępu: 11.03.2021 r.

Тансу Феза, Чалга интърнешънъл, https://legalworld.bg/chalga-intyrneshynyl, data dostępu: 11.03.2021 r.

ФенТв, https://www.fantv.bg/index.php?option=com_k2&view=itemlist&layout=catego ry&task=category&id=9&Itemid=3, data dostępu: 11.03.2021 r.

Bartosz Kogut

student Uniwersytetu Pedagogicznego w Krakowie.